نظامات فنی و اجرایی
نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد (سال 1396)
بأسمه تعالي
مدیران عامل محترم
سازمان‌های مناطق آزاد تجاری – صنعتی
با سلام؛ احتراماً در راستای ارتقای اثربخشی و کارایی، بهینه‌سازی هزینه‌ها و کاهش زمان اجرای طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی در مناطق آزاد تجاری صنعتی، آیین‌نامۀ نظام فنّی – اجرایی مناطق آزاد که با هم‌فکری و جلسات کارشناسی نمایندگان سازمان‌های مناطق آزاد تدوین و در جلسه مورخ 07/11/1396 به تصویب شورای مدیران عامل مناطق آزاد و معاونین دبیرخانه شورای‌عالی رسید، از این تاریخ به مدّت یک‌سال جهت اجرای آزمایشی ابلاغ می‌گردد[1].
مرتضی بانک – دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری – صنعتی و ویژه اقتصادی
آیین‌نامۀ نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد تجاری – صنعتی
مقدّمه
در راستای ارتقای اثربخشی و کارایی، بهینه‌سازی هزینه‌ها و کاهش زمان اجرای طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی در مناطق آزاد تجاری صنعتی، آیین‌نامۀ نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد که در جلسه مورخ 07/11/1396 به تصویب شورای مدیران عامل مناطق آزاد و معاونین دبیرخانه شورای‌عالی رسید، در ۵ فصل و ۱۳ ماده ابلاغ می‌گردد.
فصل 1 – کلیات
ماده ۱ – چشم‌انداز
نظام فنّی و اجرایی یکپارچه مناطق آزاد، با ایجاد فضای کارآمد و اثربخش در ساخت و ساز و ارتقای خدمات مهندسی در سطح مناطق آزاد، موجب بهره‌وری حداکثری در مراحل پیدایش، پدیدآوری و بهره‌برداری در ساخت و ساز مناطق می‌شود.
ماده ۲ – هدف
ایجاد نظام فنّی و اجرایی یکپارچه مناطق در راستای مدیریت و ساماندهی سیاست‌ها، اصول، برنامه‌ها، اسناد، سامانه‌ها و عوامل، به‌منظور تعریف و پیدایش صحیح و اثربخش طرح‌ها و اجرای پروژه‌ها به‌صورت کارآمد از طریقِ:
الف. ارتقای کیفیّت طرح‌ها و پروژه‌ها از دوره پدیدآوری تا پایان دوره بهره‌برداری و مدیریت فیزیکی منابع.
ب. بهینه‌سازی اقتصادی طرح‌ها و بهبود نسبت کارکرد به هزینه از طریق اعمال برنامه‌ریزی و دستیابی به اهداف توسعه مناطق آزاد و ایجاد بستر جهت استقرار سیستم بودجه‌ریزی عملیاتی.
ج. مدیریت زمان در فرآیند طراحی و اجرای طرح‌ها و ابلاغ شیوه‌های استقرار نظام مدیریت کیفیّت مبتنی بر سیستم مشترک.
د. همسان‌سازی، هماهنگ‌سازی، تعیین نقش‌ها و وظایف نهادهای دست‌اندرکار، آسان‌سازی، چابک‌سازی و شفاف‌سازی مقرّرات و دستورالعمل‌ها در حوزه‌های فنّی، حقوقی و مهندسی.
ه. استقرار سامانۀ جامع قراردادها[2] در مناطق جهت اطّلاع‌رسانی عادلانه و شفاف‌سازی معاملات.
و. مدیریت دانش در مجموعه‌ها و اهتمام به تحقیق و توسعه و ارتباط با مراکز علمی و پژوهشی.
ماده 3 – دامنه کاربرد
کلیه فعالیت‌های توسعه‌ای و عمرانی (برنامه‌ریزی، اجرا و بهره‌برداری سازمان‌های مناطق آزاد تجاری صنعتی) که تمام یا بخشی از آن‌ها در محدودۀ منطقه آزاد قرار گرفته‌اند و تمام یا بخشی از اعتبار مربوطه از طریق هر یک از سازمان‌های مناطق آزاد و یا نهادهای وابسته به آنان تأمین گردد.
ماده ۴ – اصول حاکم بر نظام فنّی و اجرایی
1-4-یکپارچگی: همبستگی، هماهنگی و همسویی اجزا و عوامل نظام مناطق به‌منظور ایجاد انسجام و هماهنگی در فرآیندها در جهت نیل به اهداف.
2-4- شفافیت: شفاف‌سازی و آگاهی‌بخشی نسبت به حقوق و تکالیف متقابل ذی‌نفعان نظام فنّی و اجرایی با تأکید بر دسترسی آسان و ضابطه‌مند ذی‌نفعان به اطّلاعات صحیح.
3-4- مشارکت: حضور و دخالت آگاهانه، داوطلبانه، متعهدانه و خلاق ذی‌نفعان و عوامل نظام در تصمیم‌گیری، تصمیم‌سازی، برنامه‌ریزی، تأمین منابع و یا انجام وظایف در سطوح عملکردی نظام و نظارت بر آن‌ها به‌منظور بهره‌مندشدن از منافع مادی و معنوی.
4-4- پاسخگویی: متعهد و مسئول‌بودن عوامل نظام (در هر سطحی) در قبال وظایف و مسئولیت واگذار شده.
5-4- بهبود مستمر: ارتقاء مستمر بهره‌وری و ایجاد رشد فزآینده و سازگار در تمامی بخش‌ها و فرآیندهای نظام فنّی اجرایی ایجاد کند.
ماده ۵ – تعاریف:
كلمات و عبارات به کار گرفته‌شدۀ زیر (در این آیین‌نامه) در معانی مترادف درج شده، هستند:
1-5- کشور: کشور جمهوری اسلامی ایران.
2-5- مناطق آزاد: مناطق آزاد تجاری – صنعتی.
3-5- دبیرخانه: دبیرخانۀ شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری صنعتی و ویژه اقتصادی.
4-5- شورای‌عالی: شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری – صنعتی و ویژه اقتصادی.
5-5- نظام فنّی و اجرایی یکپارچه مناطق آزاد: مجموعه اصول، برنامه‌ها، عوامل، فرآیندها و اسناد که از طریق ساماندهی و ایجاد بسترهای مناسب به دنبال ایجاد هماهنگی و جهت‌گیری‌های مشترک و همگرا در مدیریت و مراحل پیدایش، پدیدآوری و بهره‌برداری طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری و ساخت و ساز در سطح مناطق آزاد است که از این پس در آیین‌نامه «نظام فنّی مناطق آزاد» گفته می‌شود.
6-5- ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد: ستادی واقع در دبیرخانۀ شورای‌عالی مناطق آزاد با وظایف و ترکیب مندرج در این آیین‌نامه.
7-5- کارگروه تخصّصی: کارگروه‌های تخصّصی نظام فنّی و اجرایی که ذیل ستاد نظام فنّی و اجرایی با عضویت تمام مناطق تشکیل می‌شود.
8-5- اسناد: واژه اسناد به جای مجموعه واژه‌های «استانداردها، معیارهای فنّی، ضوابط و مقرّرات، روش‌های اجرایی، دستورالعمل‌ها» به کار برده می‌شود.
9-5- اسناد بالادستی: قوانین، مقرّرات، طرح‌های جامع مصوّب و برنامه‌های راهبردی مناطق آزاد در چارچوب نظام فنّی و اجرایی یکپارچه مناطق آزاد.
10-5- اثربخشی طرح‌های سرمایه‌گذاری: تعریف و پیدایش صحیح طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری در راستای رسیدن به اهداف مصرح در اسناد بالادستی.
11-5- کارآمدی پروژه‌ها: اجرای پروژه‌ها در بهینه‌ترین شرایط زمان، هزینه و با کیفیّت تعیین‌شده.
12-5- روش‌های تأمین مالی: روش‌های جذب منابع مالی است که با به کارگیری آن، ساختار، نوع و محل‌های تأمین اعتبار مورد نیاز پروژه و روابط قراردادی تأمین‌کنندۀ مالی با هر یک از سازمان‌های مناطق آزاد، مشخص شده و منابع مالی مورد نیاز فراهم می‌شود.
13-5- روش اجرای پروژه: تعیین روش بهینۀ انجام کارها و نحوۀ سازماندهی و ترکیب حوزه‌های خدمات موردنیاز در دوره عمر پروژه از طریق: «مشخص‌کردن دامنه کاری، ارتباطات قراردادی، محدوده تعهدات، مسئولیت‌ها و نقش‌های عوامل ذی‌نفع»، در فعّالیّت‌های مراحل پیدایش، پدیدآوری و بهره‌برداری پروژه‌های عمرانی و سرمایه‌ای.
14-5- روش تدارک پروژه: تعیین و انتخاب روش تأمین مالی و روش اجرایی پروژه.
15-5- اعتبارات اسنادی: سند مالی صادره از یک نهاد مالی (عمدتاً توسّط یک بانک) است که تعهد پرداخت قطعی را طبق شرایط اعتبار، فراهم می‌کند.
16-5- پروژه: مجموعه فعالیت‌های موقتی با منابع و زمان معیّن، برای دستیابی به نتایج منحصر به فرد و پایدار (محصول یا خدمات) که قابلیت تحویل و بهره‌برداری داشته و می‌تواند کل یا بخشی از عملیات یک طرح باشد.
17-5- طرح: گروهی از پروژه‌های مرتبط با هم و فعالیت‌ها و خدمات مرتبط با طرح، که بر اساس مطالعات توجیه فنّی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی انجام می‌شود، طی مدّت و اعتبار معین برای تحقّق بخشیدن به اهداف برنامه بالادستی به‌صورت سرمایه‌گذاری ثابت شامل هزینه‌های غیر ثابت وابسته در دوره مطالعه و اجرا و یا مطالعات اجرا می‌گردد و تمام یا قسمتی از هزینه‌های اجرای آن از محل منابع مالی متناسب با دامنه کاربرد تأمین می‌شود.
18-5- طرح و پروژه سرمایه‌ای: طرح‌ها و پروژه‌هایی که در راستای ایجاد و توسعه زیرساخت‌ها و دارایی‌های سرمایه‌ای در مناطق آزاد اجرا می‌گردند.
19-5- ساخت و ساز: طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های مطالعاتی، طراحی و مهندسی، ساخت، نصب، تأمین تدارکات و تجهیزات و نگهداری، به‌منظور ایجاد، تغییر، بهره‌برداری و یا مرمّت یک ساختمان و یا یک زیرساخت.
20-5- مشارکت عمومی و خصوصی: همکاری و قرارداد بین بخش خصوصی و سازمان‌های مناطق آزاد بر اساس تخصص‌ها و میزان سرمایه‌گذاری هر یک از طرفین، به طوری که بتواند با تأمین الزامات توسعه‌ای و طبق اسناد بالادستی نیازهای مناطق آزاد را با پیش‌بینی مناسب ریسک‌ها، تضامین و منابع به بهترین وجه برآورده کند یا موجبات ایجاد اشتغال و توسعۀ اقتصادی در منطقه را فراهم نماید.
21-5- برنامه‌های نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد: تعهد برای انجام یک‌سری اقدامات و عملیات به‌منظور تحقّق اهداف نظام فنّی و اجرایی یکپارچه مناطق آزاد و اهداف بالادستی.
22-5- شاخص‌های اثربخشی: معیارهایی که خصوصیات کیفی را در قالب کمّی بیان کرده و آن‌ها را قابل بررسی و ارزشیابی می‌کند. این شاخص‌ها، اطّلاعات میزان تحقّق اهداف، کیفیّت و اثربخشی طرح‌ها و پروژه‌ها و پاسخ به نیازهای توسعه‌ای را ارائه می‌کنند.
23-5- شاخص‌های کارایی: معیاری برای کنترل منابع، هزینه، زمان و کیفیّت که به‌صورت مقیاس (نرم)های قابل اندازه‌گیری ارائه می‌شوند.
24-5- شرکت پروژه: شرکت سهامی، تضامنی و یا کنسرسیومی با مشارکت چند شخص حقیقی و حقوقی است که با سرمایه اولیه پرداخت‌شدۀ حداقل یک چهارم مبلغ قرارداد توسّط بخش خصوصی برای انجام پروژه تأسیس می‌شود.
25-5- کارفرما: سازمان، شرکت، شرکت پروژه و یا نهادی که متولی هدایت و به نتیجه رساندن اهداف پروژه است.
26-5- دستگاه مرکزی مناطق آزاد: دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری – صنعتی که طبق مقرّرات وظیفه راهبری مناطق را بر عهده دارد.
27-5- تجاری‌سازی: فرآیندی که از تمام ظرفیت‌های ممکن طرح (و پروژه) استفاده می‌کند تا بیشترین منافع اقتصادی را در مسیر تحقّق اهداف آن ایجاد کند.
28-5- نقشۀ راه: مجموعه‌ای است شامل اقدامات، برنامه‌ها و استراتژی‌های دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد در حوزه نظام فنّی و اجرایی یکپارچه کشور.
29-5- اجزای نظام: شامل اصول، برنامه‌ها، عوامل، فرآیندها و اسناد.
30-5- عوامل: نقش آفرينان و بازيگران اصلی در سطوح مختلف عملکردی نظام فنّی و اجرايی مناطق.
فصل ۲ – سطوح عملکردی نظام فنّی و اجرایی
ماده ۶ – عملکرد نظام فنّی و اجرایی در ۴ سطح زیر طبقه‌بندی می‌گردد:
1-6- سطح راهبری و سیاست‌گذاری
2-6- سطح مدیریت و نظارت
3-6- سطح پشتیبانی
4-6- سطح محیط اجرایی
ماده ۷ – راهبری و سیاست‌گذاری
1-7- وظایف دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد در حوزه نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد
1- سیاست‌گذاری: تعیین خطّ‌مشی‌ها و سیاست‌های ابلاغ برنامه‌ها و دستورالعمل‌ها در راستای اهداف اسناد بالادستی با همکاری مناطق.
2- نظارت راهبردی: پایش و نظارت بر اجرا و تحقّق سیاست‌ها، اصول و اهداف نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد.
3- تهیه و به روزسانی آیین‌نامه نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد و نقشه راه با مشارکت مناطق.
4- تهیه و پیشنهاد لوایح و آیین‌نامه‌های مورد نیاز در راستای رسیدن به اهداف بالادستی با همکاری ذی‌نفعان.
2-7- عوامل و ذی‌نفعان در سطح راهبری و سیاست‌گذاری.
1- شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری – صنعتی به‌عنوان سیاست‌گذار.
2- دبیرخانه به‌عنوان همکار شورای‌عالی در زمینه سیاست‌گذاری و نظارت.
3- هیأت‌مدیره مناطق آزاد.
3-7- دبیرخانۀ شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری – صنعتی به‌منظور ایجاد یکپارچگی و تحقّق اصل مشارکت، قبل از اخذ تصمیم راجع به: «سیاست‌ها، آیین‌نامه‌ها، مقرّرات، تصویب‌نامه‌ها و به طور کلّی مسائل و راهبردهای مرتبط با نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد»، باید نظر ذی‌نفعان مرتبط را اخذ نماید.
ماده ۸ – مدیریت و نظارت نظام فنّی و اجرایی
1-8- مدیریت، پایش و نظارت این مجموعه، با اتکا به فرآیندهای ذیل انجام می‌شود:
1- برنامه‌ریزی: فرآیندی برای تبیین اهداف نظام در قالب سند و برنامه‌ها.
2- ساماندهی پیدایش و اولویت‌بندی طرح‌ها و پروژه‌ها: فرآیندی به‌منظور پایش شاخص‌های اثربخشی و بررسی نظام‌یافتۀ اهداف اسناد بالادستی و نتایج طرح‌ها و پروژه‌ها در برآورده‌کردن الزامات آن.
3- نظارت و پایش زمان، هزینه و کیفیّت طرح‌ها و پروژه‌ها: فرآیندی به‌منظور پایش و ارزیابی زمان، هزینه و کیفیّت طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌ای و عمرانی در سطح مناطق آزاد و تهیه شاخص‌های کارایی و ارائه مقیاس (ترم)های قیمت، زمان و کیفیّت.
4- ارزیابی عملکرد عوامل: فرآیندی به‌منظور ارزیابی عوامل متناسب با عملکرد عوامل.
5- سازماندهی سطح اجرایی: ارائه چیدمان و ساماندهی ساختار صحیح، ساز و کارها و رویه‌های اجرایی بالادستی و همچنین تبیین ساز و کارهای داوری و حلّ اختلاف و تعارضات میان عوامل و ذی‌نفعان متناسب با هر سطح در نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد.
6- مستندسازی و ساماندهی آمار و اطّلاعات: ایجاد شفافیت و فراهم‌کردن دسترسی آسان به آمار و اطّلاعات طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌ای در سطح مناطق آزاد برای همۀ ذی‌نفعان کلیدی، رسانه‌ها و مردم و توسعه و پایش سامانه‌های موجود.
2-8- عوامل و وظایف آن‌ها در سطح مدیریت و نظارت:
1- دبیرخانه به‌عنوان متولی نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد.
2- واحد تخصّصی در مناطق آزاد.
3- ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد.
1-2-8- دبیرخانه به‌عنوان متولی نظام فنّی و اجرایی.
اهم وظایف دبیرخانه در سطح مدیریت نظام فنّی و اجرایی:
1- راهبری، مدیریت و اجرای فرآیندها و برنامه‌های نظام.
2- تهیه پیش‌نویس لوایح، آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های مرتبط با سیاست‌گذاری (با اخذ نظر ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد).
3- پیشنهاد ایجاد، تغییر و یا توسعۀ سامانه‌ها، برنامه‌ها، اسناد عمومی، سیاست‌ها و راهبردهای کلان، فرآیندهای مدیریتی و نظارتی.
4- تدوین و تنظیم بودجۀ مورد نیاز نظام مناطق آزاد برای پیش‌بینی در تصویب‌نامۀ بودجه سالانه.
5- تأئید نیازمندی‌ها و دستورالعمل‌های حوزه نظام در مناطق آزاد.
2-2-8- واحد تخصّصی نظام فنّی و اجرایی در مناطق آزاد.
معاونت فنّی و امور زیربنائی به‌عنوان مسئول تشکیل واحد تخصّصی در هر منطقه آزاد، وظیفه استقرار و پایش اهداف نظام مناطق، مدیریت و همچنین ارائه اطّلاعات و گزارش‌های مرتبط به دبیرخانه را بر عهده دارد.
تبصره ۱- معاونت فنّی و امور زیربنایی منطقه موظّف است واحد تخصّصی نظام فنّی و اجرایی منطقه را با تائید ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق تشکیل دهد.
تبصره ۲- این واحد موظّف است امور محوّله مرتبط با نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد در منطقه مربوطه را پیگیری و به انجام رسانده و گزارش آن‌ها را به ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق اعلام نمایند.
3-2-8- ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق
1-3-2-8- دبیرخانه موظّف است به‌منظور مشارکت، ایجاد هماهنگی و تعامل میان عوامل و ذی‌نفعان، ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد را تشکیل دهد.
2-3-2-8- وظایف ستاد در زمینه مدیریت و نظارت نظام فنّی و اجرایی عبارتند از:
1- نظارت بر اجرای فرآیندهای مدیریتی و نظارتی نظام فنّی و اجرایی.
2- تهیه برنامه‌های نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد.
3- بررسی، نظارت و اظهارنظر در خصوص گزارش عملکرد عوامل و تصمیم‌گیری بایسته.
4- تعیین، تائید و تصویب و ممیزی اسناد و مقرّرات نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد.
5- تعیین و تصویب نظام پیدایش، پدیدآوری و اولویت‌بندی و طبقه‌بندی طرح‌ها و پروژه‌ها.
6- تعیین و تصویب ساز و کارها و فرآیندهای تأمین منابع مالی طرح‌ها و پروژه‌ها.
7- تعیین و تصویب برنامه‌های عملیاتی سالانۀ استقرار مشارکت عمومی و خصوصی در سطح مناطق.
8- انجام رسیدگی‌های لازم و اعلام نظر فنّی و کارشناسی در زمینه اختلافات و دعاوی قراردادی و حلّ و فصل آن‌ها با همکاری کارگروه‌های تخصّصی، قبل از ارجاع اختلافات به مراجع حلّ اختلاف و قانونی.
9- تعیین اصول، معیارها و مرجع تشخیص صلاحیت، ارزیابی و ارزشیابی عوامل طرح.
10- سایر اموری که توسّط دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد در حوزه نظام فنّی و اجرایی مناطق ارجاع می‌شود.
تبصره: ستاد می‌تواند جهت انجام وظایف خود کارگروه‌های تخصّصی زیر را متناسب با موضوعات ایجاد نماید.
– کارگروه پیدایش پروژه
– کارگروه کنترل مضاعف بر ساخت و سازهای عمومی
– کارگروه کنترل پروژه
– کارگروه تأمین مالی
– کارگروه مشارکت عمومی و خصوصی
– کارگروه حقوقی
– کارگروه مدیریت ریسک
3-3-2-8- ترکیب ستاد به شرح ذیل می‌باشد:
الف. دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد به‌عنوان رئیس ستاد.
ب. معاونت برنامه‌ریزی و هماهنگی امور مناطق به‌عنوان دبیر ستاد.
ج. مدیر فنّی و امور زیربنایی دبیرخانه به‌عنوان منشی ستاد.
د. مدیر دفتر برنامه‌ریزی، بودجه و سرمایه‌گذاری دبیرخانه.
ه. دو نفر نماینده از معاونین فنّی و زیربنایی مناطق به انتخاب دبیر ستاد.
و. یک نفر نماینده از معاونین اقتصادی و سرمایه‌گذاری به انتخاب دبیر ستاد.
ز. یک نفر خبره در نظام فنّی و اجرایی به تشخیص رئیس ستاد.
ح. یک نفر عضو میهمان (دارای حق رأی) متناسب با موضوعات در صورت نیاز بنا به تشخیص دبیر ستاد.
تبصره: معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری موضوع بند «و» باید از منطقه‌ای به غیر از مناطقی باشد که معاونین عمرانی آنان در جلسه شرکت می‌کنند.
ماده ۹ – سطح پشتیبانی
پشتیبانی نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد، شامل اسناد، برنامه‌ها، سامانه‌ها، آموزش، ترویج و فرهنگ‌سازی در سطح مناطق آزاد می‌باشد.
1-9- اسناد
در سطح پشتیبانی نظام، اسناد مورد نیاز مدیریت، پیدایش، پدیدآوری و بهره‌برداری طرح‌ها و پروژه‌ها، در چارچوب نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد، توسّط دبیرخانه و کارگروه‌های تخصّصی تهیه می‌شود و به تصویب ستاد نظام فنّی و اجرایی می‌رسد.
2-9- برنامه‌ها
برنامه‌های نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد شامل تعهدات برای انجام اقدامات و عملیات و منابع لازم در چارچوب برنامه‌های کوتاه‌مدّت، میان‌مدّت و بلندمدّت، به‌منظور تحقّق اهداف اسناد بالادستی است. این برنامه‌ها با مشارکت عوامل مرتبط و توسّط ستاد نظام فنّی و اجرایی و در چارچوب نظام فنّی و اجرایی تهیه و ابلاغ می‌شوند و برای مناطق آزاد لازم‌الاجرا بوده و مشتمل بر برنامه‌های استقرار، پایش، بازنگری و توسعه نظام فنّی و اجرایی مناطق می‌باشد و وظیفه نظارت بر حسن اجرا و پایش این برنامه‌ها را بر عهده دبیرخانه است.
3-9- سامانه‌ها
به‌منظور پشتیبانی سطوح مدیریت و نظارت و محیط اجرایی و در راستای استقرار، تحقّق اهداف و پایش نظام فنّی و اجرایی مناطق و با رعایت الزامات نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد، سامانه‌های ذیل توسّط دبیرخانه، مدیریت، تکمیل و یا ایجاد می‌شوند و به تائید ستاد نظام فنّی و اجرایی می‌رسد.
1- سامانه‌های مربوط به مستندسازی و ساماندهی آمار و اطّلاعات در راستای ایجاد شفافیت برای ذی‌نفعان و مردم.
2- سامانه یکپارچه پدیدآوری و بهره‌برداری طرح‌های سرمایه‌گذاری در سطح مناطق آزاد با تجمیع اطّلاعات آن‌ها و بررسی نظام‌یافتۀ «توانایی عوامل ذی‌نفع، اهداف و نتایج طرح‌ها و پروژه‌ها در برآورده‌کردن الزامات مشخص‌شده».
4-9- آموزش، ترویج و فرهنگ‌سازی
ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق، جهت دستیابی به اهداف مقرّر نظام فنّی و اجرایی مناطق، برنامه‌های ترویج، آموزش و فرهنگ‌سازی را تهیه و اجرا می‌نماید. مناطق آزاد باید در چارچوب برنامه‌های ابلاغی با دبیرخانه و ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق همکاری لازم را داشته باشند.
5-9- عوامل و نقش آن‌ها در سطح پشتیبانی
1- ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق آزاد به‌عنوان تصویب‌کننده و تعیین‌کنندۀ نیازها و خواسته‌ها در سطح پشتیبانی.
2- معاونت برنامه‌ریزی و هماهنگی امور مناطق به‌عنوان متولی سطح پشتیبانی.
3- کارگروه تخصّصی نظام فنّی و اجرایی به‌عنوان همکار جهت تهیه و استقرار اسناد، برنامه‌ها و سامانه‌های نظام.
4- تشکّل‌های مهندسی، صنفی و حرفه‌ای به‌عنوان همکار در تهیه اسناد.
6-9- رویکردها و معیارهای اساسی در تهیه برنامه‌ها، اسناد و سامانه‌ها
در تهیه برنامه‌ها، اسناد و سامانه‌ها، باید جهت‌گیری اساسی و اولویت‌های زیر رعایت گردد:
– تأکید به توجیه‌پذیری طرح‌ها و تطبيق امکان‌سنجی، ارزشیابی و اولویت‌بندی طرح‌ها با راهبردها و مطالعات جامع توسعه منطقه آزاد.
– استفاده بهینه از منابع اقتصادی و بهبود مستمر نسبت کارایی هزینه در دوره عمر طرح با اعمال برنامه‌ریزی و مهندسی ارزش.
– شفاف‌سازی و آسان‌سازی کارکردهای عناصر و عوامل فنّی و اجرایی طرح‌های عمرانی سازمان‌های مناطق آزاد.
– ساماندهی نظام مشارکت مالی و اقتصادی بخش خصوصی و عمومی در پدیدآوری، طراحی، اجرا، بهره‌برداری برچیدن پروژه‌های عمرانی (پس از انقضای عمر طرح) سازمان‌های مناطق آزاد.
– گسترش ساز و کارهای تأمین مالی از بازارهای پول و سرمایه در طرح‌های عمرانی.
– گسترش به کارگیری تخصّص‌های مدیریتی بخش‌های خصوصی از طریق تعميم استفاده از خدمات مدیریت طرح.
– ساماندهی نظام پایش، تعمیر و نگهداری مستحدثات با رویکرد تعمیر و نگهداری پیشگیرانه.
– استفاده از فناوری‌های روزآمد و مناسب در دوره عمر طرح‌ها.
– تعميم نظام فنّی و اجرایی از طریق آموزش مستمر عوامل دست‌اندرکار توانمندسازی نیروی انسانی سازمان‌های مناطق و دستگاه‌های اجرایی حاضر در محدوده مناطق آزاد.
– تعیین ساز و کارهای مناسب برای تقسیم ریسک و مسئولیت برای حفظ حقوق و تعهدات دو طرف قرارداد.
– استقرار نظام جامع اطّلاعات، توزیع اسناد مناقصه و انتخاب مشاوران از طریق شبکه‌های اطّلاع‌رسانی، شفاف‌سازی عملکرد طرح‌ها برای دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان آن‌ها، با استفاده از فن‌آوری اطّلاعات.
– ایجاد بستر حضور سازمان‌های مردم نهاد (NGO) در سرمایه‌گذاری و همچنین نظارت بر طرح‌ها (از مطالعات تا بهره‌برداری و برچیدن)
– توجّه به توسعه گردشگری و جذب گردشگر.
ماده ۱۰ – محیط اجرایی
محیط اجرایی نظام، شامل مراحل مختلف پیدایش، پدیدآوری، بهره‌برداری، ارزیابی و تعیین تکلیف طرح و پروژه در سطح مناطق آزاد، است.
1-10- دوره عمر طرح
مراحل مختلف دوره عمر طرح در نظام عبارتند از:
1- پیدایش طرح
– بررسی و تجزیه و تحلیل برنامه‌های بالادستی و مصوّب.
– کنترل نیاز و تدقیق آن با منافع و برنامه‌های بالادستی و مصوّب.
– مطالعات پیدایش طرح و بررسی امکان تجاری‌سازی، توجیه فنّی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی.
2- اجرای طرح
– اجرای پروژه‌های تشکیل‌دهندۀ طرح.
– اجرای فعالیت‌ها و خدمات مرتبط با طرح.
3- ارزیابی طرح.
4- تعیین تکلیف ادامه و یا خاتمۀ طرح.
2-10- دوره عمر پروژه.
به‌منظور تحقّق اهداف و نتایج و اجرای هر طرحی، نیاز به تکمیل پروژه‌های تشکیل‌دهندۀ آن طرح است. مراحل دوره عمر پروژه در نظام عبارت‌اند از:
1- مطالعات پیدایش پروژه.
2- تعریف پروژه و مطالعات توجیه فنّی، اقتصادی و زیست محیطی.
3- مطالعات تعیین روش تدارک پروژه به‌منظور انتخاب روش تأمین مالی و اجرایی مناسب.
4- اجرای پروژه.
– مراحل مهندسی شامل طراحی پایه و طراحی تفصیلی.
– ساخت و نصب.
– خرید و تدارکات و تأمین تجهیزات.
5- راه‌اندازی و تحویل.
6- بهره‌برداری و نگهداری.
7- ارزیابی پروژه.
8- برچیدن و تعیین تکلیف پروژه.
3-10- ضوابط و معیارهای عملیاتی حاکم بر دوره عمر طرح و پروژه.
1-3-10- مطالعات پیدایش طرح و پروژه باید با رعایت موارد ذیل انجام شود:
– بررسی و تجزیه و تحلیل برنامه‌ها و قوانین و اهداف استاد بالادستی مناطق آزاد و به‌منظور ارزشمندترین پاسخ به نیاز و ایجاد منافع.
– در نظر گرفتن امکان تجاری‌سازی طرح.
– اجتناب از تفکیک پروژه‌ها و انجام آن‌ها به‌صورت یکپارچه به‌منظور حفظ هماهنگی در اجرا و تحقّق منافع طرح.
2-3-10- برای هر یک از پروژه‌ها باید مطالعات تعیین روش تدارک پروژه (به‌منظور تعیین بهترین روش اجرا و روش تأمین مالی) با رعایت موارد ذیل انجام شود:
– شناسایی بهترین راه‌های دستیابی به اهداف پروژه و کسب بیشترین ارزش در برابر میزان سرمایه‌گذاری که قرار است انجام شود، با در نظرگرفتن محدودیت‌ها و ریسک‌ها.
– تهیه گزارش توجیهی روش واگذاری انتخاب‌شده شامل ارزیابی گزینه‌ها و مقایسۀ آن‌ها برای یک طرح و بر اساس ضوابط و مقرّرات.
3-3-10- اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها باید با رعایت موارد ذیل انجام شود:
– استفاده از عوامل احراز صلاحیت‌شده و ارزیابی‌شده.
– استفاده از خدمات مدیریت طرح ذی‌صلاح (عامل چهارم) در مراحل مختلف اجرای پروژه.
– مستندسازی مراحل اجرا به‌صورت دقیق.
– اولویت قراردادن مشارکت با بخش خصوصی برای اجرای پروژه‌های جدید و تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام با رعایت شاخص‌های کلان اثربخشی.
– انجام فرآیند واگذاری کار و انعقاد پیمان پس از حصول اطمینان از تأمین اعتبارات لازم و موردنیاز.
4-3-10- بهره‌برداری و نگهداری پروژه‌ها باید با رعایت موارد ذیل انجام شود:
– استفاده از نگهداری نتیجه‌گرا به جای نگهداری فرآیندگرا با استفاده از شاخص‌های کنترل کیفیّت بهینه‌سازی هزینه‌های دوره بهره‌برداری و افزایش دوره عمر پروژه‌ها با تأکید بر نگهداری پیشگیرانه و تعمیرات به‌هنگام.
– همسان‌سازی و طراحی فرآیندهای تعمیر و نگهداری پروژه‌ها.
– نظارت مهندسی بر بهره‌برداری.
– مستندسازی بهره‌برداری از پروژه.
5-3-10- عوامل اجرایی نسبت به تعهدات و مسئولیت‌های خود در پیدایش، پدیدآوری و بهره‌برداری طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری و قراردادهای مربوط در چارچوب الزامات پیش‌بینی‌شده در اسناد با شاخص‌های مشخص مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. گزارش این ارزیابی باید در دوره‌های مشخص توسّط دبیرخانه تهیه و به ستاد نظام فنّی و اجرایی ارائه شود.
4-10- عوامل در محیط اجرایی.
1-4-10- عوامل کلیدی در سطح اجرایی، اشخاص حقیقی و حقوقی با منافع مشترک در اقدامات و مراحل مختلف دوره عمر طرح و پروژه هستند که عبارت‌اند از:
– کارفرمایان و مجریان طرح به‌عنوان متولی هدایت و به نتیجه‌رساندن اهداف طرح‌ها و پروژه‌ها.
– پیمانکاران، مشاوران (اعم از ناظران و بازرسان فنّی و مالی)، سازندگان و تأمین‌کنندگان انواع کالا (از جمله انواع مصالح و تجهیزات).
– تأمین‌کنندگان مالی و تضمین‌کنندگان مالی و اجرایی (مانند بانک‌ها و مؤسسات و شرکت‌های بیمه)
2-4-10- ضوابط و قواعد اساسی حاکم و نحوه احراز ویژگی کارفرمایان و مجریان طرح‌ها توسّط ستاد نظام فنّی و اجرایی مناطق تعیین و ابلاغ می‌شود.
5-10- ریسک‌های موجود محیط اجرایی.
1-5-10- ستاد موظّف است با تشکیل کارگروه مدیریت ریسک، راه‌کارها و ساز و کارهای لازم برای کاهش و مقابله با ریسک‌های کلان طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری از قبیل ریسک‌های فنّی، مالی، مدیریتی و قراردادی در سطح مناطق آزاد را بررسی کند و راه‌کارهای پیشنهادی را با هماهنگی نهادهای ذی‌ربط ارائه نماید.
2-5-10- وظایف کارگروه مدیریت ریسک.
– بررسی استقرار نظام بیمه‌های مسئولیت مرتبط به‌منظور پیاده‌سازی در پروژه‌های مناطق آزاد.
– مذاکره با شرکت‌های بیمه‌ای جهت استفاده از نظام بیمه‌های مسئولیت در سطح مناطق آزاد.
– پیش‌بینی و بررسی ساز و کارها و رویه‌های مناسب اجرایی‌شدن بیمه‌های مسئولیت متناسب با پروژه‌های مناطق.
– شناسایی سایر ریسک‌های متناسب با مراحل مختلف دورۀ عمر پروژه و پیش‌بینی راه‌کارهای مناسب مدیریت آن‌ها.
فصل 3 – تأمین مالی
ماده ۱۱ – ساز و کار تأمین و تضمین منابع مالی
1-11- ستاد نظام فنّی و اجرایی با همکاری کارگروه تأمین مالی ساز و کارها و فرآیندهای تأمین منابع مالی طرح‌ها و پروژه‌ها را با همکاری نهادهای ذی‌ربط و با رعایت موارد زیر به انجام می‌رساند.
1- شناسایی موانع تأمین مالی در طرح‌ها و پروژه‌ها و رفع موانع در سطح مناطق آزاد.
2- تدوین و پیشنهاد کلیه اقدامات و مقرّرات لازم برای تهیه گزارش‌های مرتبط با تأمین مالی طرح‌ها و پروژه‌ها.
3- تعیین چارچوب‌های اعتبارسنجی سرمایه‌گذارا.
4- تهیه اسناد و برنامه‌های مرتبط با نظام، متناسب با روش‌های مختلف تأمین مالی طرح‌ها و پروژه‌ها.
5- ایجاد ارتباط میان فرآیندهای پیدایش طرح‌ها و پروژه‌ها با تأمین مالی.
6- ساز و کارهای گردش کار مالی و نظارت بر آن.
7- ساماندهی نظام مشارکت مالی و اقتصادی بخش خصوصی و عمومی در مراحل دوره عمر طرح‌های عمرانی سازمان‌های مناطق آزاد.
8- گسترش ساز و کارهای تأمین مالی از بازارهای پول و سرمایه برای طرح‌های عمرانی مناطق.
9- ساز و کار اجرایی‌شدن و تسهیل استفاده از ظرفیت بازار سرمایه برای تأمین مالی پروژه‌ها از قبیل «نحوه ایجاد شرکت‌های تأمین سرمایه تخصّصی، تأسیس صندوق پروژه و ورود سهام شرکت پروژه در بازار سرمایه و استفاده از حقوق شرکت پروژه و منافع پروژه».
2-11- روش‌های تأمین مالی
نحوه (سازماندهی و تأمین منابع مالی مورد نیاز برای انجام طرح و پروژه) باید به‌گونه‌ای باشد که از تأمین آن قبل از اجرا به‌منظور جلوگیری از هدررفت منابع مالی کشور، اطمینان حاصل شود.
تأمین مالی با استفاده از روش‌های زیر انجام می‌شود:
1- تأمین مالی توسّط مناطق آزاد: هر یک از مناطق با استفاده از درآمدها و اعتبارات داخلی مصوّب در بودجه سالانه پروژه‌هایی را انجام می‌دهند تا بتواند زیرساخت‌ها و خدمات مورد نیاز در هر یک از مناطق را ارائه دهند.
2- تأمین مالی شرکتی: در این روش، یک یا چند شرکت با استفاده از اعتبار و ظرفیت خود و نیز با توجّه به اندازه و طبیعت پروژه سرمایه مورد نیاز برای انجام پروژه را تأمین می‌کند.
3- تأمین مالی پروژه‌ای: در این روش، مبنای جذب و تأمین سرمایه مورد نیاز پروژه، دارایی‌های پروژه و درآمدهای آتی پروژه است.
4- تأمین مالی با مشارکت خیّرین: در این روش، با جلب مشارکت خیّرین، سرمایه مورد نیاز برای کمک به احداث پروژه‌های عام‌ّالمنفعه در هر یک از مناطق تأمین می‌شود.
3-11- تجاری‌سازی
تجاری‌سازی فرآیندی است که از تمام ظرفیت‌های ممکن طرح (و پروژه) استفاده می‌کند تا بیشترین منافع را در مسیر تحقّق اهداف آن ایجاد کند. مناطق آزاد در این مسیر باید با شناسایی و اولویت‌بندی طرح (پروژه‌های قابل تجاری‌سازی خود، با همکاری سرمایه‌گذاران و یا شرکت‌های تأمین سرمایه، بازده سرمایه‌گذاری طرح و پروژه را افزایش دهد و از این طریق امکان تأمین منابع مالی را تسهیل کند.
فصل ۴ – مشارکت عمومی و خصوصی
ماده ۱۲ – مشارکت عمومی و خصوصی
1-12- ساز و کاری که در آن مناطق آزاد به‌منظور تأمین کالاها و یا خدماتی که در شرح وظایف وی می‌باشد، از ظرفیت‌های بخش خصوصی در دوره میان‌مدت یا بلندمدت استفاده می‌نماید. در این ساز و کار بخش خصوصی مسئولیت سرمایه‌گذاری و یا ارائه کالا یا خدمت و یا هر دو این وظایف را بر عهده دارد و حسب مورد تمام یا بخشی از وظایف و مسئولیت‌های تأمین این کالاها و خدمات را مانند «پدیدآوری، طراحی، ساخت، تجهیز، نوسازی، بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری» را نیز می‌تواند به عهده گیرد. در مقابل مناطق آزاد علاوه بر نظارت بر کمّیت و کیفیّت ارائه کالا و خدمات، نسبت به ارائه بخشی از سرمایه موردنیاز در قالب زمین، مجوز، عوارض ساخت و ساز و… و حمایت های لازم از طرف خصوصی اقدام می‌نماید.
2-12- کارگروه مشارکت عمومی و خصوصی
این کارگروه موظّف است برنامه‌های عملیاتی سالانه استقرار مشارکت عمومی و خصوصی را در سطح مناطق آزاد تهیه کند و به ستاد تظام فنّی و اجرایی ارائه دهد.
وظایف این کارگروه به شرح موارد ذیل می‌باشد:
– شناسایی و رفع موانع مشارکت عمومی و خصوصی.
– پیشنهاد راه‌حل برای رفع موانع مشارکت عمومی و خصوصی در سطح مناطق.
– همکاری و هماهنگی لازم با دستگاه‌ها و عوامل ذی‌ربط در چارچوب نظام فنّی و اجرایی یکپارچه کشور به‌منظور استفادۀ مناسب و جاری‌سازی انواع قراردادهای تیپ مشارکت عمومی – خصوصی، تضامین ایفای تعهدات طرفین، روش‌های قیمت‌گذاری، احراز ویژگی عوامل و الگوهای نظارتی مناسب در سطح مناطق.
– سایر وظایفی که ستاد نظام فنّی و اجرایی در حوزه مشارکت عمومی و خصوصی به این کارگروه ارجاع دهد.
3-12- روش‌های مشارکت
روش‌های مشارکت عمومی و خصوصی با توجّه به شرایط آورده‌های طرفین (تأمین منابع مالی، زمین، حقّ امتیاز، حقّ انتفاع، دانش فنّی و …) روش اجرا، بهره‌برداری، انجام پرداخت‌ها، بهای محصول، نحوه انتقال مالکیت طرح یا پروژه به شرح زیر دسته‌بندی می‌شوند:
– ساخت، بهره‌برداری و انتقال (BOT)؛
– ساخت، بهره‌برداری، پرداخت اجاره به سازمان و انتقال (BOLT)
– تجهیز و بازسازی، بهره‌برداری پرداخت اجاره به سازمان و انتقال (ROLT)
– ساخت، پرداخت اجاره، انتقال (BLT)
– ساخت، مالکیت و بهره‌برداری (BOO)
– بهره‌برداری و پرداخت اجاره به سازمان (OL)
– تجهیز و بازسازی، مالکیت و بهره‌برداری (ROO)
– تجهیز و بازسازی، بهره‌برداری و انتقال (ROT)
– سرمایه‌گذاری مشترک بر اساس قاعدۀ آورده‌ها و تقسیم محصول به نسبت سهم‌الشراكه (Product Sharing)
– بیع متقابل (Buy Back)
– و یا سایر روش‌ها متناسب با نوع پروژه.
4-12- الزامات حاکم بر مشارکت عمومی و خصوصی.
1-4-12- مناطق موظّف هستند برای اجرای پروژه‌های جدید و تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام خود با رعایت شاخص‌های کلان اثربخشی، مشارکت با طرف خصوصی را در اولویت قرار دهد.
2-4-12- در پروژه‌های مشارکت عمومی خصوصی رعایت مراحل دوره عمر پروژه و استفاده از عوامل ذی‌صلاح و روش‌های اجرایی مناسب الزامی است.
3-4-12- مطالعات پیدایش، توجیهی و تعیین روش تدارک پروژه باید توسّط مناطق آزاد و با تائید دبیرخانه انجام شود.
فصل ۵ – مقرّرات تکمیلی
ماده ۱۳ – آیین‌نامه نظام فنّی و اجرایی
1-13- ستاد نظام فنّی و اجرایی این آیین‌نامه را با کسب بازخورد از فضای ساخت و ساز در سطح مناطق و میزان تحقّق اهداف اسناد بالادستی (بر اساس ارزیابی شاخص‌های مشخص) هر ۲ سال یکبار به روز می‌کند.
2-13- دبیرخانه وظیفه نظارت بر حسن اجرای تبیین و تفسیر مفاد این آیین‌نامه را به عهده دارد.
3-13- دستورالعمل‌های اجرایی این آیین‌نامه توسّط دبیرخانه و با مشارکت کارگروه‌های تخصّصی تهیه می‌شود.
[1]. آیین‌نامه نظام فنّی – اجرایی مناطق آزاد (مصوّبۀ شمارۀ 6492/10/972 مورّخ 20/12/1397 شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری – صنعتی ویژه اقتصادی): مدیران محترم سازمان‌های مناطق آزاد: با سلام و احترام؛ پیرو نامۀ شماره 5289/10/962 مورّخ 17/11/1396 موضوع «ابلاغ اجرای آزمایشی آیین‌نامه نظام فنّی – اجرایی مناطق آزاد با عنایت به اتمام دوره اجرای آزمایشی آیین‌نامه فنّی – اجرایی سازمان‌های مناطق آزاد به استحضار می‌رساند به‌منظور ارزیابی، اصلاح و بازنگری، آیین‌نامه مذکور به مدّت شش‌ماه تا پایان شهریور‌ماه ۱۳۹۸ تمدید می‌گردد.(مرتضی بانک – مشاور رئیس جمهور و دبیر شورا)
[2]. پایگاه اطلاعات قراردادهای کشور: https://cdb.mporg.ir، ناظر به:
– بخشنامۀ ثبت اطلاعات قراردادها در پایگاه اطلاعات قراردادهای کشور (شمارۀ 580492/95 مورّخ 01/04/1395 رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور).
– آئین‌نامه اجرایی پایگاه اطلاعات قراردادهای کشور (تصويب‌نامه شماره۸۲۴۲۳/ت۴۹۱۵۱ه، مورخ 09/04/۱۳۹۲ هيأت وزيران).
– «بند ب» ذیل ماده 3 قانون ارتقاء سلامت نظام اداری و مقابله با فساد (مصوب 29/02/1390 مجلس شورای اسلامی).
– آیین‌نامۀ نظام اطلاع‌رسانی عمومی قراردادها (تصویب‌نامه شماره 52855/ت39038ه، مورّخ 11/04/1387).
