این، اصلی کلّی از حقوق قرارداد است که یک مدّعی موفّق در یک پروندۀ نقض قرارداد، مستحقّ قرار گرفتن در همان جایگاهی است که اگر نقض رخ نمیداد، [در آن جایگاه] قرار میگرفت. تعریف داراشدن بلاجهت بهصورت [آتی] است:
نفعی بهواسطۀ شانس، اشتباه یا بدشانسی دیگری که برای آن، کسی که دارا میشود، پرداخت یا کاری انجام نداده و از نظر اخلاقیّات حرفهای و [اصول] اخلاقیِ شخصی، نباید آن [نفع] را حفظ کند. چنانچه پول یا داراییِ بهحقدریافتشده، باید به دیگری تحویل میشد یا متعلّق به وی بود، آنگاه طرفِ دارا شده باید [آنچه بصورت بلاوجه دارا شده را] به مالک ذیحق اعاده نماید. معمولاً، اگر دعوی توسّط طرفی که باید پول یا دارایی را مالک میبود طرح شود، دادگاه حکم به چنین اعادهای میدهد.(۱)
متن زیر، ترجمه مستقیم است و لزوماً در محیط قراردادهای ایرانی، قابل إعمال نیست.
تحت یک ادّعای داراشدن بلاجهت، خوانده (کارفرما)، بهطور ناعادلانه امر واجد ارزشی را به مخارجِ خواهان (پیمانکار)، دریافت و حفظ میکند. داراشدن بلاجهت، اعاده را مقدّم میشمارد، که همانا اعادۀ پیمانکار و کارفرما به یک حالت عادلانه و منصفانه است. داراشدن بلاجهت، عمل یا حالت عدم توازن یا غیرمنصفانه است و اعاده ، بازگشت به انصاف است.
این، نخستین پست وبنوشت درخصوص موارد ادّعای داراشدن بلاجهت در قراردادهای احداث است. این پست، مثالهایی از داراشدن بلاجهت را واکاوی میکند، و دوّمین پست، اعاده برای داراشدن بلاجهت در «قراردادهای صریح» و شبهقراردادها یا قراردادهای ضمنی در حقوق را به بحث میگذارد. سوّمین پست، بر موانع بازیابی در قبال داراشدن بلاجهت و نتیجهگیریها متمرکز است.
مثالی از یک ادّعای داراشدن بلاجهت، میتواند رخ دهد اگر یک کارفرما بهطور کامل، مالک یک کارخانۀ فرآوری موادّ معدنیِ تکمیلشده است و تحت یک قرارداد برحسب زمان و موادّ معدنی [مستخرج]، پیمانکار متحمّل هزینههای افزایشیافتۀ قابلتوجّهی در ازای تغییرات در محدودۀ کاری وی، شامل یک افزایش قابلتوجّه در ظرفیّت کارخانه شده است. کارفرما هیچیک از موارد ادّعای [ناشی از] دستور تغییر پیمانکار برای هزینههای اضافی را نپرداخته، زیرا کارفرما معتقد است که این [موارد ادّعا]، نامتعارف است. طرح دعوی برای حلّ اختلاف، به وقوع پیوسته است. موقعیّت میتواند غیرمنصفانه باشد و دادگاه ممکن است برای تعیین خساراتی که باید به پیمانکار اعطاء شود، رویکرد اجرتالمثل را بهکار گیرد. در این اوضاع و احوال، دادگاه میتواند با شروط خاصّی از قرارداد مخالف بوده و به ارزش کار إجراءشده نگاه کند.(۲)
هنگامیکه داراشدن بلاجهت در معاملات تجاری رخ میدهد، اعاده میتواند به آسانی با بازگرداندن کالاهای خریداریشده، حاصل شود. برای مثال، اگر دریافتکنندۀ یک محمولۀ الوار، بابت الوارها پرداخت انجام ندهد، اعاده ، به آسانی [همان] بازگردادن الوارها است. در حالت کلّی، اعاده در صنعت احداث نمیتواند به آسانی با بازگردادن مصالح یا اقلام به پیمانکار رخ دهد، اگر اقلام، نصب شده باشند یا کار، انجام شده باشد. ازهمجداکردن [اجزاء] یک کارخانۀ فرآیندی، اعاده را برای پیمانکار به ارمغان نمیآورد. در عوض، پیمانکار باید در پی بازیابی ارزش متعارف کار إجراءشده باشد، همانگونه که در فرآیند حلّ اختلافِ تعریفشده در قرارداد تعیین شده است.
داراشدن بلاجهت با سه شرط [آتی] تعیین میشود:
• پیمانکار، مصالح یا خدماتی واجد ارزش به کارفرما ارائه میدهد.
• مصالح یا خدمات دریافتشده از پیمانکار، به کارفرما نفع رساند یا او را [نسبت به ارزشی] دارا کند.
• انتظار متعارفی نسبت به جبران [مالی] در قبال خدمات یا مصالحِ ارائهشده توسّط پیمانکار وجود دارد.
ادّعای پیمانکار [در زیر]، به طرفیّت [مسئول] یک شهر، مثالی دیگر است که داراشدن بلاجهت را روشن میکند. [مسئول] شهر از پیمانکار خواست تا پیشنهادی برای إجرای کار تعمیرات خیابان، تسلیم کند. [بهسببی] نامعلوم برای پیمانکار، [مسئول] شهر در اطّلاعرسانی مناسب برای مناقصه، ناکام ماند. [مسئول] شهر پیشنهاد پیمانکار را پذیرفت و تأیید کرد و قرارداد، إجراء شد.
پیمانکار، تنها یک پرداختِ جزئی برای کار تکمیلشدۀ خود دریافت نمود؛ هنگامی که [مسئول] شهر از پرداخت بیشتر، امتناع نمود. امتناع از پرداخت، مبتنی بر غیرقانونیبودن قرارداد ناشی از رویّۀ نامناسب مناقصهگزاریِ [مسئول] شهر بود.
پیمانکار برای پرداخت کامل در ازاء کار إجراءشدۀ خود، شکایت کرد. دادگاه تعیین نمود که پیمانکار از الزامات برآوردهنشدۀ مناقصه [تحت] قانون موضوعۀ ایالت ناآگاه بوده و اینکه پیمانکار معتقد بوده است که قراردادی معتبر وجود دارد. دادگاه تأیید کرد که پیمانکار، حقّ دریافت میزان کامل [هزینۀ] خدمات ارائهشده تحت نظریّۀ داراشدن بلاجهت را دارد.(۳)
الزامات اصلاحکنندۀ این ادّعا، ناشی از داراشدن بلاجهت، [موارد آتی] هستند:
• پیمانکار، خدمات تعمیر خیابان را برای شهر اراده نمود.
• چنین خدماتی، شهر را [نسبت به ارزشی،] دارا نمود.
• پیمانکار انتظاری متعارف داشت که پرداخت در ازای چنین خدماتی باید انجام پذیرد.
این حقیقت که پیمانکار قصوری نداشت و در اقدامات نامناسبِ [مسئول] شهر مشارکت ننمود نیز حائز اهمیّت است. برای مثال، چنانچه [مسئول] شهر و پیمانکار بر سر نیاز به برآوردهنمودن الزامات درخصوص اطّلاعرسانی مناقصات با هم مشورت کرده بودند، آنگاه پیمانکار بهعنوان دخیل در فرآیند تصمیمگیری پنداشته میشد. چنانچه پیمانکار فعّالانه یا آگاهانه در خطا مشارکت داشت، اعاده ممکن بود نتیجه نشود.
راهکار چالش حقوقی خود را از ما بخواهید
در مثالی دیگر، یک کارفرما ممکن است قرارداد را پیش از تکمیل، مختومه نموده باشد، و ممکن است ناقض قرارداد شناخته شود، لیکن در همان زمان، بتوان نشان داد که اگر پیمانکار قرارداد را تکمیل مینمود، وی متحمّل یک ضرر اساسی میشد. تبعیّت از إعمال سختگیرانۀ اصل خسارات قراردادی، میتواند در این اوضاع و احوال، ضرری برای پیمانکار نداشته باشد. با اینحال، اغلب [و] بهویژه در اختلافات بینالمللی که به داوری ارجاع میشوند، قواعد خسارات قراردادی کنار گذاشته میشوند و رویکردی که بیشتر بر[مبنای] انصاف دریافته شود، به جای قرارداد، إعمال میشود. منطق این است که تبعیّت از مسیر سختگیرانۀ قراردادی، کارفرما را در [حالت] کامجویی از آنچه که به آن، تحت عنوان داراشدن بلاجهت اشاره میشود، رها میکند.
۱. “unjust enrichment,” Law.com, ALM Media Properties, LLC, ۲۰۲۴. https://dictionary.law.com/default.aspx?selected=۲۱۹۷#:~:text=a%۲۰benefit%۲۰by%۲۰chance%۲C%۲۰mistake,restitution%۲۰to%۲۰the%۲۰rightful%۲۰owner.
۲. Restatement (Second) of Contracts § ۳۴۴ (c) and comment a; c. McCormick, Damages § ۱۶۴, at ۶۴۲ (۱۹۳۵); United States ex rel. Bldg. Rental Corp. v. Western Casualty & Sur. Co., ۴۹۸ F.۲d ۳۳۵, ۳۳۸ (۹th Cir. ۱۹۷۴); B.C. Richter Contracting Co. v. Continental Casualty Co., ۲۳۰ Cal. App. ۲d ۴۹۱, ۴۹۹-۵۰۰, ۴۱ Cal. Rptr. ۹۸, ۱۰۴ (۱۹۶۴).
۳. Construction Law Claims & Liability, Remedies and Damages § ۱۵.۶A (CR.۷/۸۷), ۱۹۸۷.