یکی از مراحل مدیریت ادّعا، شناسایی موارد بروز ادّعا است؛ بدین منظور مسیر رخداد وقایع کلیدی از جمله زمان‌های شروع و پایان هر یک از فازها و تاریخ‌های سررسید تعهدات طرفین در پروژه‌های احداث، تعیین می‌گردد.

با مشخص شدن خط سیر وقایع مهم، همچنین تخصیص رویدادهای حقوقی نظیر تأخیر در تحویل زمین، عبور از سقف مجاز مالی، تعلیق، فسخ، خاتمه‌پیمان و قس‌علی‌هذا، به محور زمان – رویداد، شناسایی، کمّی‌سازی ادّعاهای پیچیده، به مراتب ساده‌تر می‌گردد.

نظر به پیچیدگی و حجیم بودن اسناد قرارداد که از خصوصیات ذاتی آنها است، بهره‌مندی از یک ابزار توسعه‌یافته در جهت ساده‌سازی، ترسیم وقایع مهم و کلیدی پروژه، به منظور تسهیل و تسریع در طرح، تعقیب و بررسی ادّعاها، ضروری به نظر می‌رسد.

در این مقاله، ضمن تبیین “نمودار زمان – رویداد” که در آن، رخدادهای کلیدی پروژه و ادّعاها در یک خط سیر زمانی، ترسیم و امکان ملاحظه وقایع و ادّعاهای قراردادی به صورت یکپارچه (اصطلاحاً پروژه و ادّعاها در یک نگاه) وجود دارد، به نقش آن در شناسایی ادّعا پرداخته شده است.

کلمات کلیدی: ،مدیریت قرارداد مدیریت ادعا، شناسایی ادعا، نمودار زمان-رویداد.

این مقاله کجا چاپ شده است؟

اولین کنفرانس ملی حقوق ساخت

۱۳۹۸

ادعا

ادعا در واقع درخواستی است که در اثر تغییرات پایه در اجرای یک پروژه؛ تغییر یا انحراف در تخصیص ریسک؛ یک اقدام یا درخواست تغییر که برخلاف شرایط توافق‌شدۀ قرارداد است یا بخشی از ساخت و ساز که شکست خورده یا به درستی انجام نشده است و نمی‌تواند از نظر اقتصادی بین طرفین حل شود، مطرح می‌گردد. همچنین ادعاها می‌توانند به علت ناکافی بودن مفاد قرارداد، زبان نامشخص و اختلاف در تفسیر مفاد قرارداد باشند. در ساخت و ساز، ادعا معمولاً برای جبران خسارت اضافی برای کارهایی که خارج از قرارداد در نظر گرفته شده، یا تمدید زمان تکمیل قرارداد، و یا هر دو درخواست می‌گردند. شرایط بسیاری وجود دارند که در آنها ادعاها شکل می‌پذیرند و از دو دیدگاه بررسی می‌شوند: طرفی که ادعا را مطرح می‌نماید و طرفی که در مقابل آن دفاع می‌کند.

تفاوت بین ادعا و تغییر

با این حال، تمایز بین یک ادعا و یک تغییر، اساس اختلاف نظر بین طرفین قرارداد است. اگر توافق حاصل شود، ادعا یک “درخواست تغییر مصوب” می‌شود یا همانطور که در پروژه‌ها به آن اشاره می‌شود، یک “درخواست تغییر تأیید شده“، که قرارداد را اصلاح می‌کند.

در صورت عدم توافق، ادعا از طریق مذاکره رسمی، میانجی‌گری، داوری یا حل اختلاف و در نهایت از طریق مراجع قضایی حل و فصل می‌گردد¹Construction Extension to the PMBOK Guide (2016), A1 (MANAGING CLAIMS IN CONSTRUCTION), Project Management Institute, Inc.

پیشگیری از ادعا

یکی از راه‌های جلوگیری از وقوع ادعا در پروژه‌ها، استفاده از الگو‌های صحیح با عنوان «قرارداد همسان» است. قرارداد همسان (مدوّن)، سندی است که در آن، مفاد و شروط یک عقد، از پیش و به صورت مکتوب، تنظیم و تدوین ‌شده باشد و به عنوان یک نمونه، الگو، نوع (تیپ)، ساختار و یا قالبِ آمادۀ معتبر نزد عرفِ (عام و یا خاص)، در دسترس متعاملین قرار داشته باشد و انعقاد قرارداد مدنظر ایشان را تسهیل و تسریع کند²حسین‌زاده، حمید. (۱۳۹۷)؛ ” تبیین قراردادهای همسان و ناهمسان”، نشریۀ مناقصه مزایده.. لیکن با وجود استفاده از الگوهای مذکور و تمامی تمهیدات در نظر گرفته‌شده در مفاد و شروط پیمان، بسیاری از قراردادها، به دلیل پیچیدگی، با وقوع ادعا همراه هستند. به منظور پیش‌گیری از بروز اختلافات، همچنین قابلیّت استیفاء به‌موقع و صحیح حق، مدیریت ادعا در قراردادها ضروری است.

مدیریت ادعا

الحاقیۀ ساخت پیکره دانش مدیریت پروژه³PMBOK (Project Management Body of Knowledge)، مدیریت ادعا را اینگونه تعریف می‌کند:

فرآیندی که در جهت حذف یا جلوگیری از بروز ادعا تلاش می‌کند و در صورت وقوع، به عکس‌العمل در مقابل آن می‌پردازد.

این عنوان، کلیه رویه‌های که برای حذف یا جلوگیری از افزایش دعاوی و همچنین مدیریت آنها در صورت وقوع، مورد نیاز است را شامل می‌گردد. مهمترین اصل در مدیریت دعاوی، اشراف کامل بر، مقتضای ذات عقد و در ادامه، مفادّ و شروط قرارداد است. مستندسازی از دیگر اصول مدیریت دعاوی است که در کلیه روش‌های اجرایی آن، نقش کلیدی دارد. اگرچه تدوین یک قرارداد صحیح و دقیق که همه جوانب را در نظر گرفته باشد کار سهل و آسانی نیست، اما نزدیک شدن به آن می‌تواند زمینه بروز ادعاهای مختلف را کاهش دهد⁴احمدی مطلق، امیر. (۱۳۹۶)، ” گام‌های فرآیند مدیریت ادعا کدامند؟”، فرآیندسازان پروژه‌های ایران..

بر اساس الحاقیۀ ساخت پیکرۀ دانش مدیریت پروژه، مدیریت ادعا شامل چهار فرآیند اصلی بوده که با توجه به ماهیت پروژه،

1. جلوگیری از بروز ادعا،
2. شناسایی موارد بروز ادعا،
3. ارزیابی و تحلیل ادعا،
4. و حل و فصل ادعا را شامل می‌شود.

فرآیند شروع و شکل‌گیری دعاوی تا مرحله طرح آن، پنج مرحلۀ بررسی مدارک و شناخت، تدوین اضافه‌کاری‌ها، تأخیرات و ادعاها، جمع‌آوری موارد اضافه‌کاری‌ها و ادعاها، تدوین و گزارش توجیهی تأخیرات، طرح ادعاهای مالی را در بر می‌گیرد⁵احمدی مطلق، امیر. (۱۳۹۶)، ” گام‌های فرآیند مدیریت ادعا کدامند؟”، فرآیندسازان پروژه‌های ایران. و همانطور که در مقدّمۀ بحث مطرح شد، موارد پیش‌گفته، در اثنای مدیریت قرارداد، ظهور و بروز خواهند یافت.

عموماً ادعاها نتیجه عدم قبول درخواست تغییر، تفسیرهای متفاوت و متضاد از قرارداد در بروز شرایط تغییریافته یا ناشناخته می‌باشند. قراردادی که به موقع اجرا نشود، آثار زمانی و هزینه ای دارد. صرفنظر از منشاً ادعا، فرآیند شناسایی ادعا باید با شناخت تخصصی از حوزه های مختلف کاری و ارتباط آنها با یکدیگر و تدقیق در شرایط قراردادی صورت گیرد. به بیان دیگر، شناسایی ادعا نیازمند تعبیری درست از متن قرارداد به همراه پیش بینی شرایطی است که احتمال وقوع آنها در جریان اجرای پروژه، وجود دارد ⁶مری‌نیا، م. (۱۳۹۶)، ” فرآیندهای مدیریت ادعا شامل ابزارها و تکنیک ها در پروژه‌های ساخت”، انتشارات سیمای دانش.. اصلی‌ترین مسیر شناسایی ادعا، یا به عبارت دیگر، ورودی شناسایی ادعا، قرارداد است و در اثنای مدیریت قرارداد، با ملاحظۀ نقض تعهدات طرفی از قرارداد، ادعاهای طرف دیگر مطرح می‌گردد.

مدیریت قرارداد، فرآیند تعامل بین طرفین قرارداد و حصول اطمینان از پایبندی آن‌ها به ایفای تعهدات است و هدف آن تحقّق مورد معامله (عملیات موضوع پیمان)؛ فرآیند مدیریت قرارداد شامل (و نه محدوده به) تنظیم قرارداد، پیگیری اجرای تعهدات تا تحویل کالاها و خدمات، مدیریت ارتباطات، مدیریت تغییرات و راهبری قرارداد است. به عنوان نمونه، مدیریت تغییرات قرارداد به عنوان بخشی از فرآیند مدیریت قرارداد، به منظور جلوگیری از افزایش غیر ضروری زمان و هزینه‌های ناشی از انجام کارهای خارج از محدوده قرارداد، در طول اجرای پروژه می‌باشد.

ضروری است تغییرات قرارداد در طول اجرای آن مورد توجه قرار گرفته و به طور موثر مدیریت شود، در غیر این‌صورت می‌تواند منشأ بروز اختلافات و شروع افزایش هزینه‌ها و زمان قرارداد گردد.

تغییرات، ریشه بروز اختلافات

لازم به ذکر است که تغییرات قرارداد یکی از ریشه‌های بروز اختلافات در قراردادهاست؛ در واقع هر جایی از قرارداد که تعهدی، نقض گردد و یا حقی زایل شود، طرف ذینفع ادعای خود را مطرح می‌کند و درصورتی‌که طرف مقابل ادّعا را نپذیرد، اختلاف میان ایشان، حاصل می‌شود. از این رو، هر یک از طرفین قرارداد، نیازمند ابزاری کنترلی برای شناسایی و کمّی‌سازی ادعاهای ناشی از تکالیف محقّق‌نشده و حقوق استیفاء نشدۀ خویش هستند. اهمیت چنین ابزاری خصوصاً در طرح ادعاهای پیچیده در پروژه‌های پیمانکاری دوچندان است. چه بسا با یکپارچه‌سازی سیر رویدادها در بستر زمان رخداد آن‌ها، فهم و تفسیر ادعا را تسهیل می‌نماید. پس طرح جامع و دقیق ادعاهای محقّق شده در قراردادها (بالاخص قراردادهای بازرگانی و احداث)، مستلزم در اختیار داشتن ابزاری کارآمد است.

دسترسی سریع

بدیهی است که در یک سند طولانی و پیچیده، پیدا کردن سریع اطلاعات مهم می‌تواند دشوار باشد. مخصوصا برای افرادی که تفکر قراردادی ندارند و یا با ساختار قراردادهایی که استفاده می‌کنند آشنا نیستند و عواقب ناشی از عدم آشنایی با تعهدات خود که به راحتی می‌تواند منجر به نقض قرارداد با عواقب احتمالی آن شود را نمی‌دانند. همچنین آگاهی از تعهدات طرفین دیگر قرارداد ضروری است تا اطمینان حاصل شود که آنها نیز تعهدات خود را به درستی انجام می دهند و در غیر اینصورت، از هر گونه حقوق مربوط به جبران خسارات آگاه باشند ⁷Andy Hewitt (2014), The FIDIC Contracts Obligations of the Parties (1st Ed.), John Wiley & Sons Ltd.

خط تاریخی

برای تحلیل مسأله پیش از هر چیز نیاز است که از لحاظ تاریخی متوجه اقدامات و ماوقع شویم. هر صورت مسأله یک داستان کوتاه را تعریف می‌کند که در برخورد نخستین، واضح و آشکار نیست و در اغلب مواقع، صورت مسأله پیچیده و در هم به نظر می‌رسد. در این خصوص باید نظم دقیق تاریخی حفظ شود که این خود نیازمند کشیدن یک نمودار است. به همین منظور خط تاریخی باید در برگه‌ای مجزّا رسم و برای هر تاریخ، اقدامات و مدت زمان و سایر جزییات ذکر شود.⁸جعفری، امین؛ “متدلوژی حقوق”، انتشارات گنج دانش، صص.۱۴۰و۱۴۱

سیر رویدادها در قراردادهای همسان فیدیک

در کتب شرایط قراردادهای فیدیک⁹FIDIC (Federation Internationale Des Ingenieurs Conseil) از جمله کتاب قرمز (نمونه قرارداد برای احداث¹⁰Construction)، کتاب زرد (نمونه قرارداد برای طرح و ساخت¹¹Plant and design build) و کتاب نقره‌ای (نمونه قرارداد مهندسی، تدارکات و احداث/کلید گردان¹²EPC/Turnkey projects)، سیر رویدادهای قراردادی براساس ماده‌های قراردادی تشریح‌کننده آن‌ها، به صورت نمودارهایی در ابتدای هر کتاب ترسیم گردیده است. بدیهی است شرایط‌ قراردادی مذکور به عنوان نمونه‌های موفق¹³Best practice در عقد قراردادها، با ترسیم نمودارهای مذکور، علاوه بر کمک به فهم و ردیابی آسان زمان رخدادهای مهم قراردادی از قبیل وقایع مهم¹⁴Milestone، وقایع مالی و وقایع بروز اختلاف، روند شناسایی ادعا را نیز تسهیل نموده است.

یک گام رو به جلو

نمودار رویداد-زمانی که در این مقاله مطرح می‌گردد نسبت به آنچه که در کتب فیدیک مطرح گردیده پا فراتر گذاشته و علاوه بر وقایع مهم و زمان رخدادهای مالی در قرارداد، پارامترهای دیگری از قبیل زمان‌های مربوط به وقوع ادعاهای فسخ، تعلیق، خاتمه، تأخیر در پرداخت، بازده کاری و … را نیز مورد بررسی قرار داده و در نمودار رویداد-زمان به شرح شکل ذیل، ترسیم می‌نماید.

در واقع نمودار زمان-رویداد، خلاصۀ متمرکز سیر وقایع قراردادی است که در لابه‌لای قرارداد پراکنده شده است.

در ادامه شرح محتوای نمودار رویداد-زمان، با طرح یک نمونه عملی از موافقت‌نامه، شرایط عمومی و خصوصی پیمان در کارهای پیمانکاری (نشریه ۴۳۱۱) ¹⁵موافقت‌نامه، شرایط عمومی و خصوصی پیمان در کارهای پیمانکاری (نشریه ۴۳۱۱)، بخشنامه شماره ۵۴/۸۴۲-۱۰۲/۱۰۸۸ مورخ ۱۳۷۸/۰۳/۰۳ ابلاغی از سازمان برنامه و بودجه صورت پذیرفته است. کاربر غیرحرفه‌ای قرارداد نیز، با دسترسی به نموادر رویداد-زمان، به راحتی می‌تواند در پروژه‌های ساده، دعاوی را شناسایی و در پروژه‌های پیچیده، به سادگی طرح ادعا نماید؛ این امر یعنی شناسایی و مدیریت ادعا در اثنای مدیریت قرارداد. پارامترهای نمودار رویداد زمان در مقیاس بزرگتر و به اقتضای میزان پیچیدگی و جزئیات مورد نیاز هر پروژه، می‌تواند تغییر یابد.

شکل ۱- بخشی از نمودار رویداد – زمان مربوط به نشریه ۴۳۱۱

ویژگی‌های نمودار رویداد-زمان: به عنوان نمونه در مورد ادعای فسخ ملاحظه می‌فرمائید که فسخ پیمان علاوه بر ماده ۴۶ که به طور اختصاصی به موضوع‌های منجر به فسخ پیمان پرداخته است، در مواد ۲۸، ۳۲ و ۴۴ شرایط عمومی پیمان نیز مصادیق فسخ پیمان ذکر گردیده است. در نمودار رویداد-زمان ادعای فسخ، به صورت متمرکز و به‌نحوی‌که کاربر قرارداد، قابلیت روئیت کلیه موارد منتج به ادعای فسخ قرارداد را دارد و در نمودار رویداد زمان وقایع مهم، زمان‌های وقوع رخدادهای کلیدی پروژه نمایش داده شده است که بدین ترتیب مدیریت قرارداد تسهیل می‌گردد. به جهت اجتناب از طولانی‌شدن متن مقاله، از تشریح و نمایش سایر نمودارها صرفنظر کردیم. بدیهی است فرآیند تکمیل آن‌ها نیز، مشابه موارد ارائه شده می‌باشد.

از آنجایی که، فرآیند مدیریت ادعا، بیش از هر چیز، متاثّر از مدیریت قرارداد است و شناسایی ادعا در اثنای مدیریت قرارداد معنادار است، لذا معرفی یک ابزار توسعه‌یافته به‌منظور مدیریت تعهدات قراردادی از منظر ذی‌نفع، هدف این پژوهش است. نمودار رویداد-زمان بیش از هر چیز به یکپارچه سازی طرح ادعاهای ناشی از نقض مفاد و شرایط قرارداد در بستر زمانی و وقوع رخدادها می‌پردازد به صورتی‌که امکان مشاهده کلیه ادعاها (در یک نگاه) فراهم می‌آید. از طرفی با ترسیم این نمودار براساس مفاد و شرایط قرارداد و مقایسه آن با زمان انجام فعالیت‌ها و وقایع که در طول پروژه رخ می‌دهندکه ممکن است منجر به طرح دعوی گردد؛ به واسطه درک سریع سیر رویدادهای پروژه، هم تضینی است برای موفقیت بیشتر در مدیریت قرارداد و هم مدیریت ادعا را تسهیل می‌نماید و چه بسا با پیاده‌سازی کامل آن در مقام اسناد ضروی و کاربردی قرارداد، هم احتمال تحقّق تعهدات را افزایش و از بروز ادعا جلوگیری نمایند و یا احتمال آن را کاهش دهند و هم به محض وقوع، ریشه ادعا را شناسایی و به صورتی ابزاری کارا و اثربخش در طرح یکپارچه ادعا یاری‌ رسان باشد.

1. Construction Extension to the PMBOK Guide (2016), A1 (MANAGING CLAIMS IN CONSTRUCTION), Project Management Institute, Inc.
2. حسین‌زاده، حمید. (۱۳۹۷)؛ ” تبیین قراردادهای همسان و ناهمسان“، نشریۀ مناقصه مزایده.
3. احمدی مطلق، امیر. (۱۳۹۶)، ” گام‌های فرآیند مدیریت ادعا کدامند؟“، فرآیندسازان پروژه‌های ایران.
4. آمری‌نیا، م. (۱۳۹۶)، ” فرآیندهای مدیریت ادعا شامل ابزارها و تکنیک ها در پروژه‌های ساخت“، انتشارات سیمای دانش.
5. Andy Hewitt (2014), The FIDIC Contracts Obligations of the Parties (1st Ed.), John Wiley & Sons Ltd.
6. جعفری، امین؛ “متدلوژی حقوق“، انتشارات گنج دانش، صص.۱۴۰و۱۴۱
7. موافقت‌نامه، شرایط عمومی و خصوصی پیمان در کارهای پیمانکاری (نشریه ۴۳۱۱)، بخشنامه شماره ۸۴۲/۵۴-۱۰۸۸/۱۰۲ مورخ ۰۳/۰۳/۱۳۷۸ ابلاغی از سازمان برنامه و بودجه